อารมณ์เด็ก ในแต่ละวัยก็มีส่วนของอารมณ์ความรู้สึกซับซ้อนไม่แพ้ผู้ใหญ่ การเข้าใจอารมณ์ของลูกตั้งแต่วัยเยาว์ไม่เพียงช่วยให้พ่อแม่สามารถดูแลเขาได้ดีขึ้น แต่ยังเป็นรากฐานสำคัญของการสร้างความสัมพันธ์และเสริมสร้างสุขภาพจิตที่แข็งแรงในระยะยาว

บทความนี้จะพาไปรู้จักพัฒนาการทางอารมณ์ของเด็กในแต่ละช่วงวัย และแนวทางที่ผู้ปกครองสามารถนำไปใช้ เพื่อสนับสนุนการเติบโตทางใจของลูกได้อย่างมั่นคง

อารมณ์เด็ก คืออะไร ?

คือ สภาวะความรู้สึกหรืออารมณ์ต่างๆ ที่เกิดขึ้นในเด็ก ซึ่งเป็นกลไกธรรมชาติที่ใช้ตอบสนองต่อสิ่งแวดล้อม สถานการณ์ หรือประสบการณ์ต่างๆ ที่เด็กพบเจอ โดยอารมณ์เหล่านี้มีบทบาทสำคัญในการพัฒนาการด้านจิตใจ บุคลิกภาพ และพฤติกรรมของเด็ก

ตัวอย่างของ : อารมณ์เด็ก ที่พบได้บ่อย

• ความสุข เช่น เมื่อเล่นกับเพื่อนหรือได้รับคำชม

• ความโกรธ เช่น เมื่อต้องแบ่งของเล่น หรือไม่ได้รับในสิ่งที่ต้องการ

• ความเศร้า เช่น เมื่อพลัดพรากจากคนสำคัญ

• ความกลัว เช่น กลัวเสียงดัง หรือกลัวการถูกทิ้ง

• ความอาย เช่น เมื่อต้องแสดงต่อหน้าคนแปลกหน้า

• ความหงุดหงิด เช่น เมื่อเหนื่อย ง่วง หิว หรือสื่อสารไม่ได้ดั่งใจ

อารมณ์เด็กในวัยทารก (0-1 ปี)

ลักษณะอารมณ์ในวัยทารก

ทารกแรกเกิดยังไม่มีความสามารถในการควบคุมหรือเข้าใจอารมณ์ของตนเองเหมือนเด็กโตหรือผู้ใหญ่ พวกเขายังไม่สามารถใช้ภาษาในการอธิบายหรือแสดงความรู้สึกได้โดยตรง
แต่ อารมณ์ก็มีอยู่แล้วตั้งแต่แรกเกิด และแสดงออกผ่าน ภาษากาย และ พฤติกรรมพื้นฐาน เช่น

• ร้องไห้ เป็นวิธีสื่อสารหลักของทารก ใช้แสดงถึงความต้องการหรือความไม่สบาย เช่น หิว เปียก ง่วง หรืออยากได้รับการอุ้ม

• ยิ้ม เริ่มเห็นในช่วงอายุประมาณ 6-8 สัปดาห์ เป็นการตอบสนองต่อการสบตาหรือเสียงพูดของผู้ดูแล

• การสบตา การยืดตัว หรือขยับร่างกาย เป็นสัญญาณที่แสดงถึงความสนใจ หรือความรู้สึกไม่พอใจได้เช่นกัน

วิธีดูแล และสนับสนุนอารมณ์ในวัยทารก

การดูแลด้านอารมณ์ในช่วงวัยนี้มีผลอย่างยิ่งต่อการวางรากฐาน “ความไว้วางใจ” และ “ความรู้สึกมั่นคง” ซึ่งจะส่งผลต่อความสัมพันธ์และบุคลิกภาพในระยะยาว

• การตอบสนองต่อเสียงร้องอย่างรวดเร็วและอ่อนโยน ช่วยให้ทารกรู้สึกปลอดภัย
• การสัมผัส เช่น การอุ้ม กอด หรือลูบหลัง มีผลต่อการหลั่งสารออกซิโทซิน ช่วยให้เด็กรู้สึกอบอุ่นใจ
• การสบตาและพูดคุยกับลูกบ่อยๆ ช่วยสร้างสายสัมพันธ์ทางอารมณ์

อารมณ์เด็กในวัยเตาะแตะ (1-3 ปี)

ลักษณะอารมณ์ในวัยเตาะแตะ

ในช่วงวัยเตาะแตะ เด็กเริ่มเข้าสู่ช่วงพัฒนาการสำคัญที่เรียกว่า “Autonomy vs. Shame and Doubt” ตามทฤษฎีของ Erik Erikson ซึ่งหมายความว่าเด็กกำลังพยายามค้นหาความสามารถของตัวเอง ต้องการเป็นอิสระ และ แสดงตัวตน

• เด็กจะเริ่มรู้สึกว่าตัวเองมีอิสระ เด็กวัยนี้จะเริ่มพูดคำว่า “ไม่!” บ่อย ๆ เพราะต้องการแสดงว่า “ฉันมีความคิดของตัวเอง” หรือเริ่มพยายามทำสิ่งต่าง ๆ ด้วยตัวเอง เช่น ใส่รองเท้าเอง ป้อนข้าวเอง หรือปีนขึ้น-ลง โดยไม่อยากให้พ่อแม่ช่วย

• มีพฤติกรรมต่อต้าน หรือารมณ์แปรปรวนง่าย เด็กวัยนี้จะควบคุมอารมณ์ตนเองได้ยังไม่ดี เมื่อรู้สึกผิดหวัง เหนื่อย หรือไม่ได้ดั่งใจ จึงอาจแสดงพฤติกรรมออกมาอย่างรุนแรง เช่น งอแง นอนดิ้น โยนของ ซึ่งสาเหตุหลักเกิดจากสมองส่วนที่เกี่ยวข้องกับ การควบคุมอารมณ์ (prefrontal cortex) ยังพัฒนาไม่เต็มที่

• เริ่มแสดงอารมณ์ซับซ้อน เช่น หึงหวง โกรธ หรือเศร้าอย่างชัดเจน มาจากการหึงเวลาพ่อแม่อุ้มน้อง หรือเศร้าเมื่อของเล่นพัง

วิธีดูแล และสนับสนุนอารมณ์ในวัยเตาะแตะ

• ตั้งกฎระเบียบชัดเจนแต่ยืดหยุ่น พร้อมให้โอกาสเลือกเล็กๆ น้อยๆ เพื่อส่งเสริมความรู้สึกเป็นเจ้าของ
• ใช้คำพูดช่วยสะท้อนอารมณ์ เช่น “ลูกโกรธใช่ไหม เพราะไม่ได้เล่นของเล่น” เพื่อช่วยให้เขาเข้าใจและเรียนรู้ชื่ออารมณ์
• หลีกเลี่ยงการลงโทษทางร่างกาย ใช้การเบี่ยงเบนความสนใจหรือกอดปลอบเมื่อเกิดอารมณ์รุนแรง

อารมณ์เด็กในวัยอนุบาล (3-6 ปี)

ลักษณะอารมณ์เด็กในวัยอนุบาล

วัยอนุบาลถือเป็นช่วงสำคัญของการพัฒนา “ทักษะทางอารมณ์และสังคม” เด็กเริ่มเข้าใจโลกมากขึ้น เข้าใจตัวเองและผู้อื่นมากขึ้น แต่ยังต้องการการชี้แนะจากผู้ใหญ่ในการจัดการและแสดงออกทางอารมณ์อย่างเหมาะสม

• เริ่มเข้าใจอารมณ์ของผู้อื่น เห็นอกเห็นใจมากขึ้น เด็กวัยนี้เริ่มสามารถ “อ่านอารมณ์” ของคนรอบตัวได้ เช่น รู้ว่าเพื่อนกำลังเสียใจ หรือพ่อแม่กำลังโกรธ พฤติกรรมเหล่านี้สะท้อนว่าเขาเริ่มพัฒนาทักษะ “ความเข้าใจในผู้อื่น (perspective-taking)” ซึ่งเป็นรากฐานของความสัมพันธ์ทางสังคมที่ดีในอนาคต
• การฝึกฝนควบคุมอารมณ์ เช่น ความหงุดหงิด น้อยใจ เด็กวัยนี้เริ่มมีคำศัพท์ในการบอกอารมณ์ เช่น “หนูโกรธ” หรือ “หนูเสียใจ” แต่ยังไม่สามารถจัดการกับอารมณ์เหล่านี้ได้ดีนักอาจมีพฤติกรรม เช่น ร้องไห้ง่ายเมื่อผิดหวัง โกรธและปฏิเสธ เช่น ไม่เล่นกับเพื่อน หรือน้อยใจเมื่อถูกตำหนิ
• มีพฤติกรรมเลียนแบบผู้ใหญ่ หรือเพื่อนในการแสดงอารมณ์ เด็กวัยนี้อยู่ในช่วง “วัยเล่นสมมติ” และเรียนรู้ผ่านการเลียนแบบ (modeling) อย่างมาก พวกเขาอาจเลียนแบบพฤติกรรมทางอารมณ์ เช่น การงอน เมื่อเห็นพี่หรือเพื่องงอนแล้วได้ความสนใจ หรือการแสดงความรัก เช่น กอด ตบไหล่ พูดว่า “รักแม่นะ” เพราะเห็นคนรอบข้างทำ

วิธีดูแล และสนับสนุนอารมณ์ในวัยอนุบาล

• สอนเด็กให้รู้จักจัดการกับอารมณ์ เช่น การหายใจลึกๆ เมื่อโกรธ หรือการหามุมสงบเมื่อรู้สึกเศร้า
• เล่นบทบาทสมมติ เช่น เล่นเป็นครอบครัว โรงพยาบาล หรือโรงเรียน เพื่อให้เด็กได้แสดงออกทางอารมณ์และเรียนรู้การเข้าสังคม
• สร้างพื้นที่ปลอดภัยในการพูดคุยเรื่องความรู้สึก เช่น เวลาก่อนนอน

อารมณ์เด็กในวัยประถม (6-12 ปี)

วัยประถมเป็นช่วงเวลาที่เด็กเริ่ม “เข้าสู่โลกภายนอกอย่างจริงจัง” เด็กต้องปรับตัวกับระบบโรงเรียน การเข้าสังคม และกฎเกณฑ์มากมาย ทำให้เกิดพัฒนาการทางอารมณ์ที่ลึกซึ้งและซับซ้อนมากขึ้นกว่าเดิม

• เด็กสามารถเข้าใจอารมณ์ของตนเอง และผู้อื่นได้ลึกซึ้งขึ้น เริ่มมีความสามารถในการ ระบุชื่ออารมณ์ได้ชัดเจน เช่น รู้ว่า “ตอนนี้ฉันเศร้าเพราะถูกเพื่อนล้อ” เขาเริ่มเข้าใจว่า คนอื่นอาจรู้สึกต่างจากตนเอง และสามารถแสดงความเข้าใจ เช่น ปลอบเพื่อน หรือขอโทษเมื่อทำให้คนอื่นเสียใจ
• เริ่มมีความซับซ้อนทางความรู้สึก เช่น รู้สึกผิด อับอาย หรือไม่มั่นใจ เด็กวัยนี้พัฒนา “อารมณ์ขั้นสูง” (complex emotions) เช่น ความรู้สึกผิด เมื่อทำผิดหรือทำให้คนอื่นเสียใจ ความอับอาย เมื่อตัวเองทำพลาดต่อหน้าคนอื่น หรือความไม่มั่นใจ เมื่อเปรียบเทียบตนเองกับผู้อื่นแล้วรู้สึกด้อยกว่า

• เริ่มประสบปัญหาทางสังคม เช่น การถูกรังแก การแข่งขัน หรือความรู้สึกด้อยกว่าเพื่อน เด็กวัยนี้เริ่มให้ความสำคัญกับ “กลุ่มเพื่อน” มากขึ้น โดยจะคิดว่าความสามารถในการเข้าสังคมมีผลต่อ “ภาพลักษณ์ตนเอง” เด็กอาจมีความรู้สึกดีถ้าเป็นที่ยอมรับในกลุ่ม หรือรู้สึกแย่หากถูกเพื่อนแกล้ง ล้อ หรือไม่ชวนเล่น

วิธีดูแล และสนับสนุนอารมณ์ในวัยประถม

• สอนทักษะการแก้ปัญหาอย่างเป็นขั้นตอน เช่น เมื่อทะเลาะกับเพื่อนควรทำอย่างไร
• เปิดใจรับฟังโดยไม่รีบด่วนตัดสิน ช่วยให้เด็กกล้าระบายความรู้สึก
• ส่งเสริมกิจกรรมที่สร้างความภูมิใจและความสำเร็จ เช่น งานอดิเรก กีฬา ศิลปะ

อารมณ์ในเด็กวัยรุ่นตอนต้น (12-15 ปี)

วัยรุ่นตอนต้นเป็น วัยแห่งความเปลี่ยนแปลงและความสับสน ทั้งทางกาย จิตใจ และสังคม เป็นช่วงหัวเลี้ยวหัวต่อของชีวิต ที่เด็กกำลังเดินออกจากวัยเด็ก และก้าวสู่การเป็นผู้ใหญ่

• วัยแห่งการเปลี่ยนแปลง ทั้งร่างกาย ฮอร์โมน และบทบาททางสังคม เด็กในวัยนี้เริ่มมีการเปลี่ยนแปลงทาง ฮอร์โมน อย่างรวดเร็ว โดยเฉพาะฮอร์โมนเพศ ซึ่งมีผลกระทบต่ออารมณ์โดยตรง เช่น อารมณ์แปรปรวน หงุดหงิดง่าย โกรธเร็ว หรือรู้สึกเศร้าโดยไม่มีสาเหตุชัดเจน หรือร่างกายที่เปลี่ยนแปลง เช่น หน้าอกเริ่มขึ้น เสียงเริ่มเปลี่ยน กลิ่นตัว ฯลฯ อาจทำให้เกิดความไม่มั่นใจในรูปร่าง ขณะเดียวกัน เด็กเริ่มมีบทบาทใหม่ในสังคม เช่น ต้องรับผิดชอบมากขึ้น ถูกคาดหวังให้มีวินัย มีความคิดเป็นของตัวเอง
• อ่อนไหวต่อคำวิจารณ์ และเปรียบเทียบตัวเองกับคนอื่น วัยรุ่นตอนต้นให้ความสำคัญกับสายตาของผู้อื่น โดยเฉพาะเพื่อนและสังคมรอบข้าง อาจรู้สึกเจ็บปวดจากคำพูดเล็กน้อย เช่น “อ้วนจัง” หรือ “ยังไม่มีแฟนเหรอ” มากกว่าที่ผู้ใหญ่อาจเข้าใจ หรือเริ่มเปรียบเทียบตัวเองกับเพื่อนทั้งในชีวิตจริงและในโลกออนไลน์
• เริ่มตั้งคำถามเกี่ยวกับคุณค่าในตัวเอง และค้นหาตัวตน เด็กเริ่มคิดเรื่อง “ฉันคือใคร?” “ฉันมีคุณค่าไหม?” “ฉันอยากเป็นอะไร?”กระบวนการนี้เรียกว่า การค้นหาตัวตน (Identity formation) ซึ่งเป็นหัวใจของพัฒนาการในวัยรุ่นตามทฤษฎีของ Erik Erikson เด็กอาจเริ่มทดลองสิ่งใหม่ เช่น เปลี่ยนสไตล์การแต่งตัวสนใจกลุ่มเพื่อนเฉพาะทาง

วิธีดูแล และสนับสนุนอารมณ์ในวัยรุ่นตอนต้น

• ยอมรับการเปลี่ยนแปลงและให้พื้นที่ส่วนตัวในขอบเขตที่เหมาะสม
• ชวนพูดคุยเรื่องความเครียด ความกังวล โดยไม่ตำหนิ
• หากสังเกตเห็นความผิดปกติ เช่น ซึมเศร้า แยกตัว ควรปรึกษาผู้เชี่ยวชาญ